Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej [1]

SPÓJNA POLITYKA STRUKTURALNA
ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH
I ROLNICTWA

Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 13 lipca 1999 roku
Warszawa, lipiec 1999 r.

 

Fragmenty dokumentu

 

WPROWADZENIE

Podstawowe uwarunkowania, założenia i cele polityki zmierzające do trwałego przekształcenia rolnictwa i obszarów wiejskich zawarte zostały w Średniookresowej strategii rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Powyższy dokument, przygotowany w resorcie rolnictwa, został przyjęty jako program rządowy na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 21 kwietnia 1998 r. i zaprezentowany Sejmowi RP w dniu 24 kwietnia 1998 r.

Przedkładana Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa stanowi rozwinięcie i uszczegółowienie Średniookresowej strategii... w części dotyczącej zmian strukturalnych i przekształceń obszarów wiejskich oraz rolnictwa. Równoprawnymi i uzupełniającymi opracowaniami będą określone w Partnerstwie dla członkostwa i Narodowym programie przygotowania do członkostwa w Unii Europejskiej prace programowe dotyczące:

·         wdrożenia wymogów fitosanitarnych i weterynaryjnych;

·         unowocześnienia przetwórstwa rolno-spożywczego;

·         utworzenia struktur administracyjnych niezbędnych do zastosowania w Polsce instrumentów polityki gospodarczej, które będą zgodne z systemami funkcjonującymi w Unii Europejskiej. Oznacza to odrębne traktowanie spraw związanych ze wsparciem rolnictwa, objętym instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej.

Dokument Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa przedstawia zamierzone działania Rządu w odniesieniu do aspektów strukturalnych rozwoju obszarów wiejskich oraz rolnictwa na okres najbliższych kilku lat - czas przygotowań Polski do członkostwa w Unii Europejskiej oraz okres kilku lat po akcesji. Przedstawia charakterystykę obszarów wiejskich i sektora rolnego, określa obszary problemowe, cele zmian, przewidywane rezultaty oraz niezbędne instrumenty realizacji tej polityki. Wskazuje także na źródła finansowania oraz oddziaływanie instrumentów tej polityki na środowisko. Zakłada ścisłą współpracę z bezpośrednio zainteresowanymi środowiskami - z samorządami terytorialnymi, z mieszkańcami wsi.

Polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa zakłada, iż zmiany strukturalne w rolnictwie wymagają przekształceń na obszarach wiejskich. Służyć mają temu przede wszystkim działania poprawiające warunki życia i pracy na wsi. Sprzężenie zwrotne między modernizacją rolnictwa a wielofunkcyjnym rozwojem wsi polega na tym, iż modernizacja zwalnia z rolnictwa siłę roboczą, która może być wykorzystana w zawodach nierolniczych (sfera produkcji pozarolniczej, usługi, turystyka wiejska). Polityka strukturalna wobec rolnictwa i obszarów wiejskich, aby była skuteczna, musi być kompleksowa i wewnętrznie spójna. Oznacza to, że musi ona kojarzyć ze sobą cele produkcyjne, ekonomiczne, społeczne i środowiskowe. Tak więc spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa ukierunkowana jest na poprawę następujących struktur:

·         zatrudnienia na obszarach wiejskich, tj. zwiększenia zatrudnienia poza rolnictwem, przy jednoczesnym stworzeniu miejsc pracy dla uzupełnienia dochodów z rolnictwa (dwuzawodowość);

·         wykształcenia ludności wiejskiej, tak aby posiadane kwalifikacje i umiejętności umożliwiały efektywną pracę w rolnictwie, zatrudnienie poza rolnictwem lub łączenie tych dwóch rodzajów zatrudnienia;

·         infrastruktury technicznej i społecznej, tak aby obszary wiejskie były korzystną lokalizacją dla różnych rodzajów działalności gospodarczej i atrakcyjnym miejscem zamieszkania;

·         agrarnej, w tym struktury obszarowej gospodarstw, struktury i jakości produkcji;

·         organizacyjno-ekonomicznych powiązań producentów rolnych z rynkiem produktów rolno-spożywczych;

·         ochrony krajobrazu, zasobów naturalnych i środowiska przyrodniczego obszarów wiejskich wraz z dziedzictwem kulturowym;

·         administracyjnej i instytucjonalnej, służących rozwojowi obszarów wiejskich i rolnictwa.

Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa traktuje rolnictwo jako jedną z możliwych działalności gospodarczych na obszarach wiejskich i źródło utrzymania dla części ludności wiejskiej. Do tych, którzy swoją obecną pracę lub przyszłość wiążą w stopniu znaczącym z działalnością rolniczą (gospodarstwa rozwojowe), kierowane będą instrumenty ekonomiczne pomocy państwa, mające na celu restrukturyzację gospodarstw oraz zwiększenie efektywności produkcji..

Do pozostałej grupy mieszkańców wsi, znajdującej zatrudnienie w rolnictwie, która swoje gospodarstwa rolne (gospodarstwa socjalne) wykorzystuje jako źródło produktów na samozaopatrzenie lub jako dodatkową działalność gospodarczą (a tym samym dodatkowe źródło dochodu), kierowane będą instrumenty pomagające w rozwinięciu lub uruchomieniu działalności pozarolniczej w miejscu zamieszkania, a także w znalezieniu zatrudnienia w nowych miejscach pracy, tworzonych na terenach wiejskich oraz w małych miastach i miasteczkach. Pomoc państwa będzie ukierunkowana na przekwalifikowanie zawodowe osób szukających zatrudnienia poza rolnictwem. Państwo zachęcać będzie m.in. do przechodzenia na wcześniejsze emerytury strukturalne i zaoferuje środki za zaprzestanie działalności rolniczej.

Pomoc zachęcająca do modernizacji gospodarstw i rozwoju funkcji pozarolniczych będzie uwzględniać dbałość o krajobraz i zasoby naturalne, co pozwoli na zachowanie wysokich walorów przyrodniczych i dobrego stanu środowiska naturalnego.

Nowy podział administracyjny kraju i decentralizacja finansów publicznych sprawiły, że Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa będzie realizowana przy większym niż dotychczas udziale decyzyjnym i finansowym władz samorządowych oraz organizacji regionalnych i lokalnych. Poszczególne zadania priorytetowe w skali kraju będą na szczeblu regionalnym i lokalnym traktowane z zaangażowaniem odpowiednim do wagi i specyfiki problemów rozwojowych danego regionu. Polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa będzie - w wyniku współdziałania na szczeblu decyzyjnym i finansowym z władzami i organizacjami regionalnymi - harmonijnie wpisana w ramy polityki regionalnej z uwzględnieniem zasady zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, zapewniającej trwałe i korzystne przemiany na wsi i w rolnictwie.

W Polsce rozpoczęto proces przygotowania administracji do stosowania się do zasad polityki regionalnej UE, który obejmuje wzmocnienie kadrowe oraz określenie odpowiedzialności poszczególnych instytucji za koordynowanie wykorzystania środków, programowania i kontrolowania ich wykorzystania zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym.

W ramach tych działań rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 22 września 1998 r. został powołany Komitet Rady Ministrów do Spraw Polityki Regionalnej i Zrównoważonego Rozwoju. Komitet składa się z ministrów reprezentujących resorty kluczowe dla polityki strukturalneji regionalnej. Ciało to ma charakter opiniodawczy w stosunku do wszystkich zagadnień związanych z realizacją przez rząd RP polityki regionalnej; jego przewodniczącym jest Minister Gospodarki.

Realizacja Spójnej polityki strukturalnej rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa będzie uwzględniać aspekt oddziaływania na środowisko. Punktem wyjścia będzie weryfikacja założenia przyjętego w Spójnej polityce strukturalnej..., że podstawą rozwoju obszarów wiejskich będzie ścisłe powiązanie kierunków gospodarczego wykorzystania walorów i zasobów przyrodniczych oraz poprawy warunków życia i efektywności produkcji rolniczej z polityką środowiskową i przestrzenną. Obecnie obszary rolnicze w wielu regionach naszego kraju posiadają unikatowe w skali europejskiej zasoby różnorodności biologicznej. Ich zachowanie powinno być przedmiotem troski mieszkańców tych terenów oraz osób wpływających na intensywność gospodarowania zasobami ziemi, kształtowanie struktury krajobrazu rolniczego, wzrost produkcji rolniczej.

Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa będzie realizowana przy pomocy szeregu programów operacyjnych, w tym programu SAPARD (Community Support for pre-accession measures for agriculture and rural development in the applicant countries of Central and Eastern Europe in the pre-accession period), i stanowić będzie punkt wyjścia dla wyboru priorytetów przy ich tworzeniu. Realizacja programów wieloletnich zgodna będzie z art. 80 ustawy z 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych.

Do opracowania dokumentu wykorzystano:

1.      wyniki trzech debat przeprowadzonych w drugiej połowie 1998 roku pod hasłem Narodowy Program Rozwoju Wsi Polskiej, przy udziale najwyższych władz państwowych, przedstawicieli Komisji Europejskiej, partii politycznych (także opozycyjnych), Sejmu i Senatu RP, osób reprezentujących naukę, organizacji rolniczych, władz terenowych i jednostek pracujących na wsi i w otoczeniu rolnictwa;

2.      wyniki powszechnego spisu rolnego przeprowadzonego w 1996 r., opublikowanego w latach 1997-1998 w formie odrębnych opracowań tematycznych. Spis ten, obok badań typowo rolniczych (użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów, pogłowie zwierząt gospodarskich, wyposażenie gospodarstw w maszyny i urządzenia itp.) obejmował także zagadnienia związane ze źródłem utrzymania ludności rolniczej, czasem pracy, bezrobociem, zamierzeniami na przyszłość itd.

3.      ekspertyzy opracowane przez przedstawicieli nauki i agencje rolnicze oraz ekspertów zagranicznych.

 

Rozdział II

Najważniejsze zidentyfikowane problemy i cele spójnej polityki strukturalnej obszarów wiejskich i rolnictwa

Wszechstronna analiza sytuacji na obszarach wiejskich i w rolnictwie wskazuje najważniejsze problemy, które powinny być rozwiązane na przestrzeni najbliższych kilku lat - w okresie przed przystąpieniem do Unii Europejskiej i już po nim. Część problemów wynika z historycznych warunkowań, a część z wdrażania gospodarki rynkowej.

Problemy obszarów wiejskich to:

·         niedostateczny rozwój infrastruktury technicznej, społecznej i kulturalnej;

·         niski poziom wykształcenia i kwalifikacji ludności;

monoprodukcja w niektórych regionach kraju i wynikające z niej wysokie uzależnienie ludności od przychodów z rolnictwa oraz niewystarczające możliwości zatrudnienia i pozyskania dochodów poza rolnictwem;

·         niewielka dostępność usług służących prowadzeniu działalności gospodarczej;

·         mała aktywność ekonomiczna, społeczna i kulturalna ludności;

·         bezrobocie rejestrowane i utajone;

·         niski poziom dochodów, ograniczający efektywny popyt na towary i usługi pozarolnicze;

·         słabość instytucji i organizacji wspierających rozwój obszarów wiejskich;

·         marginalizacja dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich.

Główne problemy sektora rolnego to:

·         rozdrobnienie struktury agrarnej;

·         niedostosowanie wielkości i jakości produkcji do wymogów odbiorców;

·         organizacja rynku rolnego oraz więzi pomiędzy poszczególnymi ogniwami łańcucha marketingowego żywności;

·         niedoinwestowanie gospodarstw rolnych;

·         poziom wiedzy fachowej w zakresie technologii produkcji, marketingu i zarządzania;

·         stopień samoorganizacji rolników.

W efekcie końcowym decyduje to o niskich dochodach gospodarstw rolnych.

Problemy środowiska naturalnego:

·         lokalne zagrożenia środowiska naturalnego obszarów wiejskich;

·         poziom wyposażenia gospodarstw w urządzenia służące ochronie środowiska;

·         zagospodarowanie gruntów gorszej jakości;

·         wysokie koszty budowy urządzeń służących ochronie środowiska.

Wieś polska pilnie wymaga modernizacji, i to we wszystkich aspektach. Chodzi o osiągnięcie takich standardów cywilizacyjnych i ekonomicznych, które umożliwiałyby mieszkańcom wsi aktywne uczestnictwo w życiu gospodarczym i społecznym kraju.
Najpoważniejszym wyzwaniem, przed jakim staje współcześnie polityka wobec obszarów wiejskich, jest zatrzymanie spadku dochodów rodzin wiejskich i uruchomienie mechanizmu pro-dochodowego, m.in. przez tworzenie warunków do powstawania nowych miejsc pracy. Zła sytuacja dochodowa rodzin wiejskich rodzi wielorakie skutki - w szczególności obniża poziom ich życia, co rodzi konflikty natury społecznej i politycznej, oraz zmniejsza możliwości finansowania edukacji młodzieży wiejskiej, powodując głęboko sięgające zapóźnienia cywilizacyjne.
Ważne jest też obniżenie kosztów produkcji rolniczej do poziomu, przy którym rolnictwo polskie byłoby konkurencyjne na rynkach światowych. Wymaga to nie tylko nowych technologii, ale także zmian strukturalnych w rolnictwie, nowoczesnego marketingu i wyższego standardu know-how.
Rolnictwo polskie wciąż jeszcze jest bardziej naturalne (w sensie ekologicznym) niż rolnictwo większości krajów Unii Europejskiej. Ma ono warunki dla rozwijania produkcji żywności wyprodukowanej metodami ekologicznymi, ale tylko potencjalnie. Już dzisiaj rysują się tu dwa poważne zagrożenia. Pierwszym z nich jest niski poziom wiedzy i świadomości ekologicznej rolników, co sprawia, że pojawiają się źródła skażeń środowiska w mikroskali; drugim - koszty finansowania ochrony środowiska naturalnego. Powyższe problemy będzie można rozwiązać, realizując trzy cele główne i przyporządkowane im odpowiednio cele szczegółowe. Są one ze sobą powiązane i jedynie harmonijna realizacja, uwzględniająca zasadę zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, może zapewnić trwałe, korzystne przemiany na wsi i w rolnictwie. Realizacja tak sformułowanych celów uzyskała akceptację polityczną i społeczną.

2.1. Kształtowanie warunków pracy i życia ludności wiejskiej, odpowiadających standardom cywilizacyjnym i pozwalających mieszkańcom wsi realizować ich cele ekonomiczne, edukacyjne, kulturowe i społeczne (3.1)

-        rozwój infrastruktury technicznej;

-        poprawa infrastruktury społecznej;

-        tworzenie warunków dla rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej.

2.1.1. Przebudowa struktur sektora rolnego, tworząca przesłanki adaptacji rolnictwa do zmieniającej się sytuacji gospodarczej i społecznej (3.2)

-        poprawa struktury obszarowej gospodarstw;

-        modernizacja gospodarstw rolnych - poprawa jakości produktów rolnych i ich przetwórstwa;

-        wzmocnienie roli rolników na rynku produktów rolnych;

-        wdrażanie postępu biologicznego.

 

2.1.1.1. Kształtowanie warunków rozwoju zrównoważonego na obszarach wiejskich, ochrona zasobów środowiska naturalnego wraz z wiejskim dziedzictwem kulturowym (3.3)

-        ograniczenie szkodliwego wpływu rolnictwa na środowisko naturalne oraz ochrona terenów rolniczych przed negatywnymi skutkami oddziaływania przemysłu;

-        upowszechnienie metod produkcji rolniczej przyjaznych dla środowiska, w tym rolnictwa ekologicznego, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów o najwyższych walorach przyrodniczych i krajobrazowych lub o szczególnej wrażliwości na zmiany środowiskowe;

-        zagospodarowanie gruntów marginalnych, w tym zwiększenie powierzchni lasów poprzez zalesianie gruntów rolnych;

-        działalność szkoleniowa i pokazowa;

-        ochrona i promocja twórczości ludowej - sztuki, rękodzieła ludowego i folkloru oraz obrzędów kultywowanych w poszczególnych regionach.

Ze względu na zróżnicowanie regionalne i wynikające z niego odmienne strategie rozwoju, a tym samym i inne potrzeby poszczególnych obszarów, możliwości uzyskania wsparcia na rozwój działalności gospodarczej będą także różne.

 

ROZDZIAŁ III

Elementy polityki strukturalnej
rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa

 

3.1. Kształtowanie warunków pracy i życia ludności wiejskiej, odpowiadających standardom cywilizacyjnym i pozwalających mieszkańcom wsi realizować ich cele ekonomiczne, edukacyjne, kulturowe i społeczne

 

3.1.1. Rozwój infrastruktury technicznej

Poprawa stanu infrastruktury technicznej jest podstawowym warunkiem powodzenia programów rozwoju obszarów wiejskich. Generalnym założeniem, zgodnie z obecnym stanem prawnym, jest przekazanie kompetencji w zakresie wyboru kierunków inwestowania samorządom terytorialnym i oddanie do ich dyspozycji środków uzupełniających własne źródła finansowania inwestycji określonych w programach operacyjnych. Szczegółowe zasady i sposoby wsparcia budowy urządzeń infrastrukturalnych zostaną określone w tych programach. Poniżej przedstawiono ogólne ramy zasad, warunków i sposobów pomocy ze środków publicznych.
Termin realizacji: w całym okresie w skali zależnej od możliwości finansowych.

 

3.1.1.1. Sieć wodociągowa i kanalizacyjna

Udostępnienie ludności wiejskiej mechanicznego podawania wody i szybki przyrost liczby wodociągów zbiorowych wiąże się ze znacznym przyrostem ścieków. Wymaga to harmonizacji rozwoju sieci wodociągowych, systemów kanalizacji i oczyszczania ścieków poprzez:

·         budowanie wodociągów zbiorowych, tak aby 70-75% gospodarstw mogło otrzymać z sieci wodociągowej wodę odpowiedniej jakości i w wystarczającej ilości;

·         zainstalowanie w pozostałych 25-30% gospodarstw zaopatrywanych z ujęć i wodociągów zagrodowych odpowiednich urządzeń do uzdatniania wody;

·         modernizację istniejących stacji uzdatniania wody;

·         wybudowanie w ok. 60-70% gospodarstw przyzagrodowych oczyszczalni ścieków;

·         wybudowanie dla około 30-40% gospodarstw zlokalizowanych w zwartej zabudowie kanalizacji sieciowej wraz z oczyszczalniami ścieków;

·         wybudowanie rozproszonej sieci oczyszczalni ścieków z punktami zlewnymi dla odbioru ścieków z gospodarstw i zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego.
Wsparcie budowy urządzeń i sieci wodociągowej oraz kanalizacyjnej ze środków publicznych udzielane będzie w formie dotacji w ratach (zaliczka i po zakończeniu inwestycji) następującym podmiotom:

·         organizacjom samorządowym, reprezentującym mieszkańców jednej lub kilku wsi, w przypadku budowy zbiorczych urządzeń i sieci;

·         indywidualnym mieszkańcom wsi, realizującym budowę zagrodowych urządzeń wodnych.
Warunkiem uzyskania pomocy ze środków publicznych będzie zgromadzenie wkładu własnego mieszkańców wsi w wysokości określonej programem operacyjnym.
Udział środków publicznych będzie zróżnicowany regionalnie, w zależności od stopnia wyposażenia w urządzenia infrastrukturalne, poziomu dochodów gminy oraz udziału ludności zaangażowanej w realizację inwestycji.

3.1.1.2. Gospodarka odpadami stałymi

Poprawie gospodarki odpadami służyć będą rozwiązania systemowe, poprzedzone odpowiednimi badaniami, pozwalającymi na ich przystosowanie do warunków polskiej wsi, w szczególności w zakresie segregowania, zbierania i wtórnego wykorzystania odpadów. Działania w tym zakresie będą podejmowane wspólnie przez ministrów właściwych ds. rozwoju wsi i rolnictwa oraz ochrony środowiska. W najbliższych latach należy wybudować na obszarze kraju wysypiska odpadów stałych dla ponad 2.000 gmin oraz ogrodzić i uszczelnić ok. 1.650 istniejących wysypisk. Założone zostaną także specjalne miejsca utylizacji opakowań i nie zużytych środków ochrony roślin. Budowa i modernizacja obiektów służących zagospodarowaniu i utylizacji odpadów w obszarze wsi, gminy i większych regionów wspierana będzie dotacjami ze środków publicznych, udzielanymi realizatorom, tj. głównie zarządom gmin i powiatów. Warunkiem uzyskania dotacji będzie budowa i modernizacja wysypisk zorganizowanych, wyposażonych w ekrany izolujące i zapewniające zbieranie wód odciekowych. Realizacja inwestycji w zakresie gospodarki odpadami następować będzie przy zaangażowaniu środków z:

·         budżetów jednostek samorządu terytorialnego;

·         funduszy i fundacji związanych z ochroną środowiska;

·         budżetu państwa;

·         rolników, mieszkańców i podmiotów korzystających z wysypisk;

·         innych środków, w tym pomocy zagranicznej.

Skala pomocy ze środków publicznych określona zostanie w programie operacyjnym.

 

3.1.1.3. Telefonizacja

Celem programu jest założenie telefonu do roku 2005 w 85% gospodarstw domowych na wsi. Dla jego osiągnięcia będą stosowane różne techniki telekomunikacyjne: sieci stacjonarne, radiotelefoniczne abonenckie systemy dostępowe, telefonia komórkowa. Rozwój telekomunikacji wiejskiej będzie realizowany przede wszystkim z własnych środków finansowych TP S.A. i operatorów koncesjonowanych. Ważnym elementem rozwoju telekomunikacji jest budowa infrastruktury telekomunikacyjnej, umożliwiającej szkołom działającym na obszarach wiejskich dostęp do internetu. Ze względu na fakt, że telekomunikacja wiejska wymaga dużych nakładów finansowych i charakteryzuje się niską stopą ich zwrotu, środki finansowe inwestowane przez operatorów będą mogły być wspomagane przez:

·         rozpowszechnianie form organizacyjnych, polegających na tworzeniu spółek prawa handlowego (non profit, na czas realizacji inwestycji);

·         środki finansowe ludności;

·         środki z budżetów jednostek samorządowych;

·         środki pomocowe.

Za celowość wydawania środków pomocowych, przeznaczonych na inwestycje telekomunikacyjne na wsi, współodpowiada Pełnomocnik Rządu do Spraw Telekomunikacji na Wsi.

3.1.1.4. Źródła energii

Modernizacja i dostosowanie sieci energetycznej do zaopatrzenia ludności wiejskiej i podmiotów działających na obszarach wiejskich, zwiększenie liczby odbiorców gazu z sieci dla celów bytowych i produkcyjnych oraz uruchomienie alternatywnych źródeł energii (biogaz, energia wiatrowa itp.) to główne cele programu. Niezbędnym czynnikiem poprawy warunków życia i prowadzenia działalności gospodarczej jest łatwość dostępu do źródeł energii ? elektryczności i gazu. W odróżnieniu od węgla są to źródła przyjazne dla środowiska.
Dla zahamowania dekapitalizacji wiejskich sieci elektroenergetycznych oraz uzyskania w okresie 5 lat stanu, który umożliwi rozwój innych gałęzi infrastruktury i otoczenia rolnictwa, niezbędna jest modernizacja rocznie co najmniej 20 tys. km linii średniego i niskiego napięcia na wsi oraz około 5-5,5 tys. sztuk stacji transformatorowych. Może być wspierana ze środków publicznych budowa i modernizacja na obszarach wiejskich:

·         sieci energetycznej (reelektryfikacja);

·         rozdzielczej sieci gazowej;

·         alternatywnych źródeł energii.

Pomoc ze środków publicznych może być udzielana:

·         realizującym inwestycje reelektryfikacyjne;

·         organizacjom samorządowym, reprezentującym mieszkańców wsi, do których będzie doprowadzona sieć gazowa;

·         mieszkańcom i podmiotom instalującym alternatywne źródła energii.

 

3.1.1.5 Drogi lokalne

Potrzeby w zakresie budowy i modernizacji dróg gminnych i dojazdowych do gruntów rolnych są w skali kraju bardzo duże, przy czym obserwuje się duże zróżnicowanie regionalne w tej dziedzinie. Mimo że ogólna gęstość dróg obsługujących rolnictwo jest w większości województw wystarczająca, to ich stan techniczny wymaga zarówno zmian w układzie przestrzennym, jak i poprawy jakości nawierzchni. Docelowo do roku 2006 zakłada się modernizację 80 tys. km dróg gminnych i rolniczych.

 

 

3.1.2. Poprawa infrastruktury społecznej na obszarach wiejskich

Działania na rzecz poprawy infrastruktury społecznej na obszarach wiejskich są jednym z warunków powodzenia programów prowadzonych na rzecz rozwoju rolnictwa i wsi. Aby tereny wiejskie były atrakcyjnym miejscem życia i pracy konieczne są nie tylko działania służące poprawie stanu dróg, telefonizacji czy tworzeniu korzystniejszych warunków rozwoju przedsiębiorczości na wsi, ale także poprawa infrastruktury społecznej, pozwalającej na porównywalny z ośrodkami miejskimi dostęp do edukacji szkolnej i innych form dokształcania, do kontaktów ze światem zewnętrznym (usługi telekomunikacyjne i komputerowe), do służby zdrowia oraz do różnych form aktywności społecznej i kulturalnej. Należy zwrócić uwagę na kulturotwórczą rolę szkół wiejskich oraz procesu rozszerzania dostępu do kultury.

Odpowiednie wykształcenie i zdobyte umiejętności sprzyjają postawom kształtującym przedsiębiorczość i bardziej elastyczne dostosowywanie się do zmieniających się warunków, a co za tym idzie, większe możliwości wyboru własnej drogi rozwoju. Proces tworzenia aktywnych postaw życiowych jest długotrwały i wymaga często zmiany pokoleniowej. Należy jednakże wpływać na aktywizowanie społeczności lokalnych, przekazując (delegując) podejmowanie decyzji do środowisk bezpośrednio nimi zainteresowanych. Nowoczesna edukacja (w tym wykorzystanie technik komputerowych) oraz lepsze możliwości kształcenia dla młodzieży i dorosłych mogą przyspieszyć ten proces. Aktywizacji społecznej środowisk wiejskich służyć będzie zaangażowanie służb doradztwa, w tym rolniczego, poprzez realizację trzech ich podstawowych funkcji: edukacyjnej, wdrożeniowej i informacyjnej. Duży wpływ na kształtowanie infrastruktury społecznej na obszarach wiejskich będą miały instytucje i organizacje samorządowe, w tym rolnicze, oraz inne związki i stowarzyszenia działające na obszarach wiejskich.

Rozwój infrastruktury społecznej to także poprawa jakości i dostępności usług oferowanych przez służbę zdrowia na terenach wiejskich. Poprawa w tym zakresie będzie osiągana między innymi także w wyniku wdrożenia z początkiem 1999 roku reformy służby zdrowia.

3.1.2.1. Działania na rzecz poprawy stanu oświaty na wsi

Niski poziom wykształcenia na wsi jest podstawową barierą przemian w obszarze rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich, dlatego też znaczne środki finansowe będą kierowane na poprawę sytuacji w tym zakresie. Jest to priorytetowe zadanie w polityce rządu. Inwestowanie w wykształcenie przynosi największe i najtrwalsze efekty; z ekonomicznego i społecznego punktu widzenia jest to więc inwestycja najbardziej opłacalna. Krótko- i średniookresowe działania dotyczące poprawy stanu oświaty na wsi prowadzone będą w ścisłej współpracy ministrów właściwych do spraw oświaty i wychowania oraz wsi i rolnictwa. Prowadzenie nadzorowanych dotąd przez Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej szkół rolniczych jest od 1 stycznia 1999 r. zadaniem własnym powiatu (z wyjątkiem szkół przejętych do prowadzenia przez województwa samorządowe). Wdrożenie nowej struktury kształcenia związanej z wprowadzeniem nowego ustroju szkolnego ma spowodować zmniejszenie skali kształcenia zawodowego na rzecz kształcenia ogólnego na poziomie średnim. Sześcioklasowa szkoła podstawowa oraz gimnazjum dadzą młodzieży podbudowę do kształcenia się w szkołach prowadzących do matury. Powstają nowe typy szkół, prowadzące kształcenie zawodowe: licea profilowane zawodowo, policealne szkoły zawodowe oraz dwuletnie szkoły zawodowe. Wykorzystując bazę obecnych szkół rolniczych, można je przekształcać lub powoływać w nich różne typy szkół z uwzględnieniem potrzeb lokalnego rynku pracy - w tym placówki kształcenia ustawicznego. Optymalnym (docelowym) rozwiązaniem winno być umieszczenie w zespole szkół rolniczych - gimnazjum i liceum profilowanego. Ze względu na konieczność odchodzenia osób pracujących w rolnictwie do innych zawodów niezwykle ważną rolę odgrywać będzie rozwój wszelkich form kształcenia ustawicznego i praktycznego, umożliwiających zmianę kwalifikacji zawodowych i w efekcie zmianę lub podjęcie pracy poza rolnictwem. Należy w tym celu wykorzystać cały istniejący potencjał kadrowy, techniczny i organizacyjny, a także inwestować w jego dalszy rozwój. Edukacja ustawiczna i doradztwo rolnicze, podobnie jak to miało i ma miejsce w krajach UE, spełniać powinny funkcje adaptacyjne, wyrównawcze i reedukacyjne. Osoby podejmujące nowe zadania na każdym stanowisku pracy (szczególnie bezrobotni) muszą być do tych funkcji odpowiednio przygotowane w procesie adaptacyjnym. Poza tym, wiele osób staje wobec konieczności posiadania wiedzy i umiejętności potrzebnych w nowych warunkach, jakie pojawiają się w pracy zawodowej. Wymienione wcześniej formy kształcenia spełniają w tym zakresie funkcję wyrównawczą. Osoby, które po przerwie w zatrudnieniu podejmą pracę w wyuczonym zawodzie, stają przed koniecznością aktualizacji swojej wiedzy i umiejętności (funkcja reedukacyjna oświaty). W szkolnictwie rolniczym podjęto prace nad przystosowaniem kwalifikacji zawodowych, wraz ze zmianą kierunków i profili kształcenia, do wymogów gospodarki. Reforma edukacji zakłada stworzenie nowoczesnej oferty programowej kształcenia ogólnego i zawodowego, w tym także w odniesieniu do kształcenia na wsi. Nowe programy edukacyjne muszą uwzględniać funkcjonowanie w warunkach gospodarki rynkowej oraz potrzeby lokalnych rynków pracy. Istotnym elementem poprawy poziomu wykształcenia na wsi będzie także organizowanie różnorodnych form pomocy dla młodzieży wiejskiej, podejmującej studia wyższe.

Zachęty dla nauczycieli wiejskich

Warunkiem poprawy stanu edukacji na obszarach wiejskich jest odpowiednio przygotowana kadra nauczycielska. Proponuje się wprowadzenie działań zachęcających nauczycieli do podejmowania pracy na obszarach wiejskich. W związku z brakiem na terenach wiejskich nauczycieli z odpowiednim wykształceniem oraz nauczycieli przedmiotów deficytowych, takich jak: języki obce, informatyka, finanse itp., przewiduje się wsparcie dla nauczycieli, którzy już pracują lub podejmą pracę na tych obszarach. Biorąc pod uwagę zakresy upoważnień zawartych w przepisach reformujących administrację publiczną, gminy i powiaty powinny stworzyć bodźce dla nauczycieli do podejmowania pracy na wsi.

Wyposażenie w sprzęt umożliwiający odpowiednie przygotowanie do zawodu

Unowocześnienie procesu dydaktycznego wymaga uzupełnienia wyposażenia pracowni szkolnych, szczególnie związanych z nauką języków obcych, finansów, księgowości, dostępu do informacji (m.in. poprzez sieć internetową). Wyposażenie istniejących obecnie warsztatów szkolnych uzupełniane będzie, w miarę możliwości, w sprzęt pozwalający na poznanie nowych technologii.

Ułatwienia w dojazdach młodzieży do szkół

Proponuje się zorganizowane formy dowozu uczniów do szkół podstawowych z terenów nie posiadających takich placówek; w przypadku uczniów szkół średnich przewiduje się udogodnienia w połączeniach komunikacyjnych, umożliwiających szybki dojazd do szkół.

Wsparcie stypendialne

Niezbędna jest pomoc stypendialna dla młodzieży wiejskiej uczącej się i studiującej poza miejscem zamieszkania. W pomoc tą muszą się zaangażować jednostki samorządu terytorialnego, rząd i organizacje pozarządowe. System tej pomocy będzie ukierunkowany na bezpośrednie pokrycie kosztów: wyżywienia, zakwaterowania, dojazdu do szkoły, zakupu podręczników i innych dodatkowych opłat wymaganych przez szkołę. Poprzez udzielanie poręczeń dla młodzieży wiejskiej (np. przez ARiMR) zwiększona zostanie dostępność kredytów studenckich.
Jednym z instrumentów wsparcia będzie także dożywianie dzieci bezpośrednio w szkołach.

3.1.2.2. Aktywizacja lokalnych środowisk

W latach 90-tych rozpoczęto wiele działań na rzecz aktywizacji ludności zamieszkałej na terenach wiejskich. Znaczące efekty uzyskano poprzez aktywizację mieszkańców gmin i budowę organizacji lokalnych, m.in. w ramach realizowanego ze środków pomocowych programu GMINA. Tworzenie gminnych systemów wspierania lokalnej przedsiębiorczości wskazało na ogromne znaczenie lokalnego samorządu oraz procesów samoorganizowania się mieszkańców wsi. Wspieranie aktywności lokalnych stowarzyszeń (LS), głównie na poziomie gminy, stworzy szansę na naturalną samoorganizację i lokalne współdziałanie.

Opierając się na własnych doświadczeniach, Polska będzie korzystać z dorobku Inicjatyw Wspólnotowych - LEADER i LEADER II. Zachęcanie do tworzenia lokalnych organizacji (LAG - Lokalnych Grup Działania) i ich wspieranie owocuje bowiem wzbudzeniem aktywności obywatelskiej i uczestnictwem lokalnych społeczności w podejmowanych inicjatywach.
Aktywizacja lokalnych środowisk będzie przejawiać się poprzez:

·         tworzenie regionalnych organizacji partnerskich na rzecz lokalnych inicjatyw (ośrodki wspierania przedsiębiorczości);

·         tworzenie doradztwa prawnego, ekonomicznego i podatkowego;

·         szkolenia w zakresie kreowania lokalnych liderów;

·         wspieranie wykorzystania lokalnego potencjału rozwojowego;

·         tworzenie sieci partnerstwa lokalnego.

 

3.1.2.3. Działania na rzecz poprawy ochrony zdrowia ludności na obszarach wiejskich
W ramach realizacji lokalnych programów polityki zdrowotnej w Polsce przewidziane jest powołanie zespołu lekarza rodzinnego, opierającego się na współdziałaniu lekarza rodzinnego z pielęgniarką środowiskową oraz pracownikiem socjalnym. Ulokowanie zespołu lekarza rodzinnego w społeczności lokalnej umożliwi pełną komunikację z jej członkami. Ponadto daje to możliwość wczesnego diagnozowania zjawisk patologicznych, ukierunkowania działań profilaktycznych, promocji zdrowia i aktywnego rozpoznawania środowisk rodzinnych.

Zorganizowana w ten sposób instytucja lekarza rodzinnego zwiększy skuteczność działań promujących zdrowie oraz długofalowych programów prewencyjnych, szczególnie w zakresie chorób społecznych, takich jak choroby układu krążenia i nowotwory. Instytucja lekarza rodzinnego może stać się najważniejszym ogniwem w realizacji celów zdrowotnych, nakreślonych w Narodowym Programie Zdrowia. W celu poprawy ochrony zdrowia ludności na obszarach wiejskich będą preferowane następujące kierunki działań:

·         szeroko zakrojona edukacja zdrowotna;

·         profilaktyka chorób, w szczególności zaś objęcie rolników systemem wykrywania i diagnozowania chorób zawodowych;

·         zwiększenie dostępności usług medycznych;

·         podniesienie warunków bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie (działalność legislacyjna i informacyjna);

·         doposażenie ośrodków zdrowia i gabinetów lekarskich na wsi oraz w małych ośrodkach miejskich w odpowiedni sprzęt diagnostyczny i terapeutyczny;

·         intensyfikacja działań służących poprawie stanu środowiska i jakości wody pitnej, ze zwróceniem szczególnej uwagi na stosowanie pestycydów i gospodarkę odpadami.

Edukacja zdrowotna na wsi będzie prowadzona przez wiele służb, m.in. służbę Państwowej Inspekcji Pracy, ośrodki doradztwa rolniczego, Izby Rolnicze, KRUS, służbę zdrowia, szkoły rolnicze, zorganizowane grupy rolników. Formą przekazywania wiedzy mogą być audycje radiowe i telewizyjne, wykłady, pogadanki, artykuły prasowe, broszury, książki itp.

3.1.2.4. Reforma ubezpieczenia społecznego rolników

Realizowany obecnie w Polsce Program reformy systemu zabezpieczenia społecznego obejmuje także modyfikację ubezpieczenia emerytalno-rentowego rolników. Rolnicy indywidualni jako jedyna grupa zawodowa w Polsce, zgodnie z przyjętymi założeniami programu, objęci będą nadal odrębnym systemem ubezpieczenia społecznego ? z uwagi na jego specyficzny charakter oraz znaczny udział budżetu państwa w jego finansowaniu. System ubezpieczenia społecznego rolników stanowi bowiem jeden z instrumentów polityki socjalnej i agrarnej państwa. Ma on pobudzać strukturalne przemiany wsi, zapewniając jednocześnie rolnikom godziwe warunki bezpieczeństwa socjalnego. Opierać się on będzie nadal na zasadach powszechności i wzajemności ubezpieczenia z udziałem budżetu państwa w jego finansowaniu.
Z uwagi na to, że dotacja budżetowa wspierać będzie tylko określone cele - strukturalny i socjalny - zakłada się, że zasadnicze zmiany w nowelizowanej ustawie obejmą ubezpieczenie emerytalno-rentowe i dotyczyć będą w szczególności:

·         zracjonalizowania zasad udziału rolników w finansowaniu systemu poprzez zróżnicowanie składki w zależności od dochodu lub wielkości obszaru gospodarstwa rolnego;

·         możliwie maksymalnego skorelowania rozwiązań systemu emerytalnego rolnego z rozwiązaniami przyjętymi w systemie ubezpieczeń pracowniczych (łącznie z zasadami tworzenia kapitału ubezpieczeniowego), przy jednoczesnym zachowaniu odrębności systemu rolnego;

·         wprowadzenia mechanizmów stymulujących przekształcenia strukturalne w rolnictwie.
Jednym z tych mechanizmów będzie system świadczeń strukturalnych, opracowany w oparciu o rozwiązania stosowane w Unii Europejskiej. Uzupełni on obowiązujący obecnie system wcześniejszych emerytur rolniczych, spełniający do tej pory funkcje socjalne i przyspieszający wymianę pokoleń rolników. System ten nie oddziaływał w pełni skutecznie na zmiany strukturalne w rolnictwie. System rent strukturalnych nie powinien pogorszyć sytuacji na wiejskim rynku pracy ani spowodować powiększenia łącznej puli wydatków budżetowych na system ubezpieczenia społecznego rolników.

 

3.1.3. Tworzenie warunków dla prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej
Działania i środki wspierające rozwój działalności gospodarczej na obszarach wiejskich koncentrują się przede wszystkim na rozwoju przedsiębiorczości i tworzeniu nowych miejsc pracy poza rolnictwem. W celu uniknięcia niebezpieczeństwa związanego z rozpraszaniem środków oraz możliwości zakłócania kierunków rozwoju regionu proponowane inwestycje i realizowanie określonej działalności muszą być spójne ze strategią rozwoju regionalnego i/lub lokalnego.
Warunkiem preferencyjnego traktowania przedsięwzięć musi być pewność, że będą one realizowane przy zachowaniu wymaganych zasad ochrony środowiska naturalnego i nie będą zakłócać zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Instrumentami służącymi rozwojowi działalności gospodarczej objęte zostaną następujące rodzaje działalności: działalność pozarolnicza na obszarach wiejskich, przetwórstwo rolno-spożywcze i marketing, turystyka wiejska oraz przedsięwzięcia podnoszące wartość obszarów wiejskich jako miejsca zamieszkania.
Wspieranie przedsiębiorczości na terenach wiejskich następuje i następować będzie poprzez:

·         zachęty dla inwestorów i przedsiębiorców;

·         rozbudowany system gwarancji i poręczeń;

·         specjalne traktowanie inwestycji, które dodatkowo uzupełniają infrastrukturę techniczną;

·         promocję wsi jako atrakcyjnego miejsca inwestowania;

·         rozwój centrów przedsiębiorczości, rozwój doradztwa, w tym doradztwa ekonomiczno-finansowego dla osób podejmujących działalność gospodarczą;

·         pożyczki, kredyty i dotacje na przedsięwzięcia tworzące nowe miejsca pracy;

·         wspieranie "samozatrudnienia" - mikropożyczki. Ze względu na zróżnicowanie regionalne i wynikające z niego różne strategie rozwoju, a tym samym i różne potrzeby poszczególnych obszarów, możliwości uzyskania wsparcia na rozwój działalności gospodarczej na obszarach wiejskich będą zróżnicowane z zastosowaniem różnego poziomu preferencji.

3.2. Przebudowa struktur sektora rolnego

3.2.1. Poprawa struktury obszarowej gospodarstw

Jednym z warunków poprawy efektywności i konkurencyjności polskiego rolnictwa jest przekształcanie jego struktury obszarowej w kierunku zwiększenia średniej wielkości gospodarstw.
Przedstawione wcześniej dane na temat liczebności gospodarstw, ich wielkości, produkcji towarowej i stanu zatrudnienia w rolnictwie, uzasadniają potrzebę wzmocnienia działań na rzecz zdynamizowania procesów koncentracji ziemi i przechodzenia ludności rolniczej do pracy poza produkcją rolną. Na poprawę struktury agrarnej w istotny sposób będą wpływały: obrót ziemią, scalanie i wymiana gruntów, preferowanie osadnictwa rolniczego na gruntach Skarbu Państwa z możliwością zamiany nieruchomości, preferencje w zakupie ziemi z zasobów Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz system rent strukturalnych. Zakup ziemi powodujący zwiększanie obszaru gospodarstw, w szczególności przez młodych rolników, jest i będzie wspierany przez państwo. Będą podejmowane działania zachęcające do tego, aby nabywcami gruntów rolnych w wyniku obrotu cywilno-prawnego byli rolnicy z odpowiednimi kwalifikacjami, powiększający swoje gospodarstwa. Przyspieszony będzie proces scalania i wymiany gruntów.
Regulacje prawne ułatwią dzierżawcom użytkowanie gospodarstw na prawach zbliżonych do własności.
Czynnikiem wspomagającym przemiany struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce będzie wprowadzenie systemu rent strukturalnych dla rolników według zasad obowiązujących w krajach Unii Europejskiej. Celem opracowywanego w Ministerstwie Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej programu rent strukturalnych jest poprawienie struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce poprzez promowanie przekazywania gruntów rolnych przez rolników w wieku o 5 lat niższym od wieku emerytalnego na rzecz młodych i wykształconych rolników, którzy z gruntów przejętych utworzą nowe, efektywne gospodarstwa lub powiększą gospodarstwa już istniejące. Przewiduje się, że świadczenia wypłacane rolnikom przekazującym gospodarstwa rolne w ramach programu będą bardziej atrakcyjne niż oferowane z systemu ubezpieczenia społecznego, przy jednoczesnym zaostrzeniu kryteriów ich przyznawania. Nowelizacja ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa wprowadza - jako jedną z form zagospodarowania nieruchomości należących do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa - zamianę nieruchomości. Agencja WRSP przejmować będzie grunty od rolników gospodarujących na obszarach o dużym rozdrobnieniu. Rolnicy zrzekający się swojej ziemi będą mieli możliwość osiedlania się, w ramach zamiany nieruchomości, w nowych gospodarstwach, wydzielonych z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa (otrzymają ekwiwalentną powierzchnię nowego gospodarstwa na własność). Kolejnym elementem projektu nowelizacji wspomnianej ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa będzie wprowadzenie przetargów ograniczonych na nabycie lub dzierżawę nieruchomości rolnych. Będą w nich uczestniczyć wyłącznie rolnicy zamierzający powiększyć posiadane gospodarstwa, byli pracownicy państwowych gospodarstw rolnych, repatrianci, osoby spełniające wymogi formalne określone w programie osadnictwa rolniczego, rolnicy, którzy zbyli swe gospodarstwa Skarbowi Państwa na cele publiczne, członkowie spółdzielni produkcyjnych zamierzający utworzyć gospodarstwo. Przetargi będą adresowane do jednej lub kilku wymienionych grup.

 

3.2.2. Wspieranie modernizacji gospodarstw rolnych – instrumenty

Modernizacja gospodarstw służąca zwiększeniu efektywności jednostkowej produkcji wraz z poprawą jakości oraz standardów zdrowotnych i środowiskowych - to klucz do zwiększenia konkurencyjności gospodarstw. Najbardziej efektywne będą inwestycje unowocześniające cały ciąg żywnościowy: począwszy od produkcji rolnej, poprzez przetwórstwo, aż do konsumenta. Modernizacja gospodarstw prowadząca do wzrostu efektywności produkcji, a także grupowe działanie rolników, przyczyni się do wzmocnienia pozycji producenta rolnego w łańcuchu marketingowym.
Na ogólną liczbę 2.041 tys. gospodarstw w Polsce tylko 47,5% dostarcza na rynek towary o wartości co najmniej 2,5 tys. zł (według poziomu cen z roku 1995/96). Pozostałe gospodarstwa, według danych PSR z 1996 r., można zakwalifikować umownie do gospodarstw nazwanych "socjalnymi". Państwo będzie wspierać głównie gospodarstwa towarowe w ich działaniach służących dostosowywaniu się do wymagań gospodarki rynkowej pod względem jakości i efektywności produkcji. Jako przykład takiego wsparcia należy wymienić następujące instrumenty ekonomiczne:

·         dopłaty do oprocentowania kredytów inwestycyjnych związanych z modernizacją, a w szczególności wprowadzaniem nowych linii technologicznych zarówno w produkcji bezpośredniej, jak i w przetwarzaniu płodów rolnych;

·         dotacje do inwestycji służących poprawie jakości i warunków higienicznych;

·         poręczenia kredytów inwestycyjnych;

·         bezpłatne doradztwo specjalistyczne (rolnicze, w tym związane z urządzaniem gospodarstwa i zarządzaniem nim, ekonomiczno-finansowe, marketingowe);

·         pomoc w zakresie prowadzenia rachunkowości w gospodarstwach rolnych;

·         preferencje korzystania z instrumentów poprawy struktury obszarowej (prawo pierwokupu gruntów z zasobów państwowych);

·         wyłączenia z użytkowania rolniczego gruntów mało przydatnych do produkcji rolniczej (zwolnienia podatkowe, dotacje do utrzymania krajobrazu).

Gospodarstwa powiązane umowami kontraktacyjnymi z zakładami przetwórstwa rolno-spożywczego oraz z innymi odbiorcami surowców i produktów rolnych będą traktowane preferencyjnie przy przyznawaniu tych form pomocy. Gospodarstwa rolne charakteryzujące się efektywną, lecz niewielką produkcją wspierane będą ekonomicznie tylko w warunkach organizowania się w grupy wspólnego interesu, głównie poprzez inspirowanie samooorganizowania się rolników - tworzenia grup producenckich (wspólne korzystanie z maszyn, zakup środków produkcji, sprzedaż, standaryzacja itp.). Pozostałe gospodarstwa rolne ("socjalne"), produkujące głównie lub wyłącznie na własne potrzeby, będą korzystać z instrumentów polityki pozarolniczego rozwoju obszarów wiejskich. Wspieranie modernizacji gospodarstw rolnych doprowadzi do polaryzacji strukturalnej gospodarstw, co uzewnętrzni się eliminacją jednostek nieefektywnych i wzrostem liczby jednostek wysoko efektywnych i rozwojowych. Polaryzacja nie będzie następować według schematu: gospodarstwa małe - duże, ale w relacji: nierozwojowe (słabe ekonomicznie) - zdolne do samodzielnego działania i rozwoju.
Wsparcie modernizacyjne pochodzące ze środków publicznych, kierowane do gospodarstw, będzie dokładnie analizowane pod względem następujących czynników:

·         generowanie najwyższej jakości produktów rolniczych;

·         obniżanie kosztów produkcji;

·         wspieranie grupowych działań rolników;

·         wspieranie produkcji ekologicznej i ochrony środowiska;

·         większe wykorzystanie produktów rolnych do produkcji artykułów nieżywnościowych;

·         poszukiwanie alternatywnych źródeł dochodów dla rolników (agroturystyka, rzemiosło, przetwórstwo w gospodarstwie);

·         wspieranie wyrobu produktów tradycyjnych i regionalnych;

·         racjonalizacja użytkowania energii.

 

 

3.2.3. Wzmocnienie roli rolników na rynku produktów rolnych

Przy dużej rywalizacji o rynek, szczególnie w ostatnim okresie, gdy zaczęły powstawać hipermarkety, niezwykle ważną sprawą jest wzmocnienie pozycji rolników na rynku produktów rolnych. Można tego dokonać, wspierając rozwój instytucji rynku pierwotnego i wtórnego. Mówiąc o tym pierwszym, należy przede wszystkim dostrzec jego niezwykle ważną rolę dla grup producentów rolnych. Działalność grup będzie miała umocowanie prawne i wsparcie finansowe ze strony państwa. Wtórny rynek rolny natomiast rozwija się w Polsce, z mniejszym lub większym powodzeniem, już od kilku lat. Państwo będzie umacniać i przyspieszać jego rozwój w tych przypadkach, w których budżet państwa zaangażował już znaczne środki. Natomiast ciężar organizacji i finansowania rynków regionalnych będzie spoczywał na instytucjach samorządowych. Odbudowa i rozwój spółdzielczości rolniczej umożliwią rolnikom współdziałanie w zakresie produkcji, zaopatrzenia w środki produkcji, standaryzacji, marketingu i zbytu produktów. Powyższe rozwiązania zapewnią rolnikom udział w obrocie handlowym i umożliwią im przejęcie części marży z tytułu uczestnictwa w procesie zaopatrzenia i zbytu. Istotnymi elementami w łańcuchu marketingowym są również:

·         system zbierania, przetwarzania i rozpowszechniania informacji rynkowej;

·         tworzenie organizacji zajmujących się promocją produktów rolno-spożywczych.

3.2.3.1. Wspieranie grup producentów rolnych oraz usług doradczych, finansowych i zarządczych na rzecz rolników

Przewidywane w projekcie ustawy o grupach producentów rolnych instrumenty wspierania grup producentów rolnych i ich związków ułatwią organizowanie się producentów w grupy - podstawowy element zorganizowanego rynku rolnego oraz ważny czynnik obszarowej i produkcyjnej restrukturyzacji rolnictwa, ułatwiający poprawę ekonomicznej efektywności gospodarowania i zapewniający dostarczenie dobrych jakościowo i możliwie tanich produktów. Wpisana do rejestru grupa producentów rolnych (a więc spełniająca minimalne wymogi stawiane przez prawo) będzie mogła ubiegać się o kredyty preferencyjne i dotacje ze środków publicznych, wspierające realizację celów statutowych grup i ich związków.

 

3.2.3.2. Odbudowa i rozwój spółdzielczości rolniczej

Działania rządu w tym zakresie obejmą przede wszystkim zmiany prawne, prowadzące do podobnego traktowania spółdzielni rolniczych, których członkami są rolnicy, jak indywidualnych gospodarstw i grup producentów. Będzie to zachęcać do zmiany praktyki działania spółdzielni już funkcjonujących w środowisku wiejskim i tworzenia przez rolników nowych podmiotów w formie spółdzielczej tak, aby były one pod kontrolą rolników-producentów i działały w ich interesie ekonomicznym. Opracowywany w MRiGŻ projekt nowelizacji ustawy o spółdzielniach rolniczych ma na celu wzmocnienie tendencji sanacyjnych i organizacyjnych idących w tym kierunku.
Spółdzielnie rolników-producentów umożliwią członkom zwiększenie dochodów z gospodarstw przez współdziałanie, np. w sferze zaopatrzenia w środki do produkcji, przetwarzania, standaryzacji, marketingu i zbytu produktów rolnych. Zapewni to rolnikom udział w obrocie handlowym i umożliwi przejęcie części marży handlowej z tytułu uczestnictwa w procesie zaopatrzenia i zbytu, przy jednoczesnym zapewnieniu, że struktura, której są członkami, jest przez nich demokratycznie zarządzana i kontrolowana.

3.2.3.3. Wspieranie infrastruktury rynku rolnego

Działania Rządu w tym zakresie będą koncentrowały się na realizacji zamierzeń określonych w Rządowym Programie budowy i rozwoju rynków hurtowych i Warszawskiej Giełdy Towarowej. Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, opierając się na doświadczeniach państw członkowskich Unii Europejskiej, będzie wspierać instytucje rynkowe pracujące na rzecz infrastruktury rynkowej. Dotyczy to zarówno instytucji informacyjnych i promujących artykuły rolno-spożywcze, jak i instytucji sfery handlu i dystrybucji. Poprzez odpowiednie zmiany organizacyjne dostosowane do potrzeb praktyki należy dążyć do koncentracji środków, w tym budżetowych, zaangażowanych na realizację ww. celów, tak aby w ramach większych struktur organizacyjnych uniknąć rozproszenia środków i zapewnić lepsze ich wykorzystanie oraz skuteczniejszą kontrolę ich wydatkowania. Przewiduje się wspieranie systemu instytucji giełdowych i towarzyszących, jako sprawdzonego na świecie sposobu obiektywnego i szybkiego dostarczania informacji o tendencjach rynkowych.

 

3.2.3.4. Wspieranie systemów zbierania, przetwarzania i rozpowszechniania informacji rynkowej
Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej podjęło prace zmierzające do ustanowienia zintegrowanego systemu informacji rynkowej, przy zaangażowaniu środków pomocowych - PHARE, w zakresie opracowania koncepcji systemu, oprogramowania oraz wyposażenia w sprzęt komputerowy. Informacja w pierwszym rzędzie dotyczyć będzie takich kategorii rynkowych jak ceny, podaż i popyt w różnych ogniwach łańcucha żywnościowego. Koordynację działań systemu będzie prowadzić Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w ramach statutowej działalności. Pozyskiwanie informacji następować będzie (bez dodatkowych kosztów) z takich jednostek, jak: Główny Inspektorat Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych, giełdy towarowe i rynki hurtowe, jednostki przetwórstwa rolno-spożywczego itd. Zasady funkcjonowania systemu (pozyskiwanie danych, udostępnianie) podlegać będą regulacjom podobnym, jak w krajach Unii Europejskiej.

 

3.2.3.5. Wspieranie organizacji zajmujących się promocją produktów rolno-spożywczych
Kierując się sprawdzonymi, wieloletnimi, pozytywnymi doświadczeniami krajów UE w dziedzinie promocji artykułów rolno-spożywczych, przewiduje się w projekcie stosownej ustawy powołanie i wspieranie w pierwszym okresie ze środków zagranicznych i budżetu państwa instytucji rządowych lub pozarządowych, zajmujących się promocją polskich produktów rolno-spożywczych na rynku krajowym i rynkach zagranicznych. Zaznaczyć należy, że wszystkie organizacje działające w krajach unijnych w początkowej fazie swojej działalności są w całości finansowane ze środków publicznych, natomiast w późniejszym okresie - częściowo. Promocja polskich artykułów żywnościowych będzie wspierana środkami publicznymi w okresie pięciu lat. Wysokość nakładów na ten cel będzie określana corocznie w ustawie budżetowej.

 

3.2.4. Wdrażanie postępu biologicznego

Jedną z głównych dróg rozwoju polskiego rolnictwa jest postęp biologiczny. Oznacza on wprowadzenie nowych, bardziej wydajnych odmian roślin i ras zwierząt oraz lepsze wykorzystanie warunków przyrodniczych. Postęp biologiczny jest ekonomicznie opłacalny, daje szybkie efekty i jest przyjazny dla środowiska.

W warunkach polskich postęp biologiczny w rolnictwie stwarza największe szanse m.in. dlatego, że jego wprowadzeniu nie przeszkadza aktualna struktura polskiego rolnictwa. Pozwala on na wprowadzenie do produkcji nowych gatunków roślin o szerokim profilu zastosowania, m.in. dostarczających odnawialnych nośników. Stwarza także szansę lepszego dostosowania rolnictwa do wymogów ochrony środowiska. Realizowane aktualnie programy wsparcia postępu biologicznego obejmują dofinansowanie hodowli roślin i materiału siewnego. W najbliższych latach przewiduje się restrukturyzację firm hodowlanych, a także ograniczenie ilości programów ukierunkowanych na tworzenie odmian o wysokiej odporności na choroby i lepiej dostosowanych do warunków środowiska. W odniesieniu do hodowli zwierząt przewiduje się utrzymanie obecnych kierunków pomocy państwa przy jednoczesnej modyfikacji tego systemu. Zostanie on ukierunkowany na: tworzenie warunków do prowadzenia programów doskonalenia wartości użytkowej zwierząt, wspieranie produkcji elitarnego materiału hodowlanego, zwiększenie efektywności dotowania. Zakłada się odejście od bezpośrednich dotacji do usług zootechnicznych na rzecz wprowadzenia systemu wspierania postępu biologicznego poprzez zamówienia rządowe, stymulujące realizację określonych programów hodowlanych, oraz inne zadania przyspieszające postęp genetyczny zwierząt tak w stadach elitarnych, jak i w chowie masowym.
Dofinansowanie produkcji roślinnej i zwierzęcej będzie się odbywało poprzez:

·         bezpośrednie dotowanie zadań hodowlanych, realizowanych przez twórców nowych odmian roślin i ras zwierząt, określanych corocznie jako preferowane;

·         bezpośrednie dotacje do kwalifikowanego materiału roślinnego i zwierzęcego;

·         dotacje do zadań wynikających z zamówień rządowych z zakresu oceny użytkowości, unasieniania zwierząt gospodarskich oraz prac hodowlanych stymulujących rozwój strategicznych gatunków i odmian roślin.

 

3.3. Kształtowanie warunków rozwoju zrównoważonego na obszarach wiejskich, ochrona zasobów środowiska naturalnego wraz z wiejskim dziedzictwem kulturowym

Ochrona zasobów środowiska naturalnego stanowi integralną część polityki strukturalnej i rozwoju obszarów wiejskich. Zasoby naturalne są niezbędnym czynnikiem produkcji w rolnictwie, ale są także bogactwem całego społeczeństwa. Rolnictwo odgrywa rzadko docenianą, a istotną i pozytywną rolę w kształtowaniu środowiska oraz zachowaniu jego walorów przyrodniczych i krajobrazowych. Sektor rolny jest jednak także źródłem zanieczyszczeń i różnych form degradacji środowiska. Obecny stan środowiska na terenach wiejskich pozostawia wiele do życzenia i liczne aspekty ochrony środowiska wymagają podjęcia działań na znaczącą skalę, szczególnie w odniesieniu do stanu zasobów glebowych i wodnych, gospodarki odpadami oraz ochrony przyrody ożywionej i krajobrazu. Niezbędnym elementem procesu decyzyjnego w krajach Unii Europejskiej jest instrument ocen oddziaływania na środowisko (OOS), pozwalający między innymi przewidywać i korygować skutki założeń polityki rozwoju gospodarczego i społecznego kraju. Ocenie takiej poddawane są wszystkie dokumenty o charakterze strategicznym. Przyjęcie przez Polskę ustawodawstwa Unii Europejskiej będzie wymagało podjęcia dodatkowych działań związanych z ochroną środowiska, przyrody i krajobrazu na obszarach wiejskich. Dotyczy to dostosowania się do wymogów ustawodawstwa o charakterze nakazowo-zakazowym w zakresie korzystania z zasobów naturalnych, dopuszczalnych norm zanieczyszczenia, sposobów zagospodarowania odpadów itp. Wymogi tego ustawodawstwa często różnią się szczegółowością od zapisów ustawodawstwa polskiego, a ich wprowadzenie będzie wymagało znaczących działań informacyjnych oraz wdrożenia programów pomocy inwestycyjnej, pozwalającej podmiotom gospodarczym sektora rolnego sprostać tym wymogom. Działania służące realizacji tych dostosowań podejmowane będą w projektach współfinansowanych ze środków pomocowych Unii Europejskiej.

Uznanie działań na rzecz ochrony środowiska, różnorodności biologicznej i krajobrazu za rodzaj usług świadczonych przez rolników na rzecz społeczeństwa stworzy dodatkową możliwość pracy w gospodarstwach rolnych lub będzie zapobiegać utracie istniejących miejsc pracy, a także podniesie walory krajobrazowo-przyrodnicze obszarów rolniczych.

Przyjęcie nowych ram polityki wobec rolnictwa i obszarów wiejskich, z większym niż dotychczas naciskiem na zagadnienia ochrony środowiska, przyczyni się do:

·         rozwiązywania problemów środowiskowych związanych z działalnością rolniczą;

·         tworzenia nowych kierunków rozwoju gospodarstw rolnych na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych, w tym rozwoju rolnictwa ekologicznego (m.in. na obszarach o mniej korzystnych warunkach gospodarowania, jak tereny górskie i górzyste, oraz objętych obecnie lub w przyszłości ochroną prawną), gdzie zachowanie tych walorów stanowi wartość, ponieważ może być bazą rozwoju turystyki;

·         zachowania bogactwa zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich i roślin uprawnych;

·         rozwiązania problemów zagospodarowania gruntów, które ulegają marginalizacji;

·         zmiany struktury produkcji rolniczej na obszarach zanieczyszczonych - z produkcji artykułów spożywczych na produkcję na cele przemysłowe (spirytus, oleje itp.). Instrumenty służące realizacji tych celów będą się dzieliły zasadniczo na następujące grupy:

·         wsparcie realizacji inwestycji służących poprawie stanu środowiska naturalnego;

·         wsparcie dla rolników stosujących metody produkcji rolniczej służące ochronie środowiska;

·         wsparcie dla rolników zalesiających grunty rolne;

·         działania szkoleniowe i demonstracyjne.

 

3.3.1. Wspieranie inwestycji służących ochronie środowiska

Działania na rzecz poprawy jakości wód

W zakresie ochrony wód przed zanieczyszczeniami skutecznym instrumentem pomocy ze środków publicznych będzie przyznawanie rolnikom dotacji celowych na pokrycie części kosztów budowy lub renowacji urządzeń do utylizacji ścieków bytowych w gospodarstwie oraz urządzeń do właściwego (bezpiecznego dla środowiska i ludzi) magazynowania nawozów organicznych i kiszonek (płyty na obornik, zbiorniki na gnojówkę, gnojowice i soki kiszonkowe, podłączenia budynków gospodarskich do instalacji kanalizacyjnych). Przygotowywany projekt ustawy o nawozach i nawożeniu nakłada obowiązek budowy takich urządzeń w okresie 5 lat od wejścia jej w życie.

Działania na rzecz ochrony zasobów glebowych

W przeciwdziałaniu erozji stosowane będzie dofinansowanie ze środków publicznych inwestycji obejmujących budowę zbiorników kolmatacyjnych (do zamulenia), kolmatacyjno-retencyjnych i retencyjnych oraz inwestycji wynikających ze scalania gruntów (np. drogi technologiczne).

Działania na rzecz małej retencji wodnej

Dla poprawy małej retencji wodnej pomocą inwestycyjną, w formie dofinansowania ze środków publicznych, będzie budowa małych urządzeń piętrzących (zastawek, przepusto-zastawek), budowa małych zbiorników wodnych (oczek wodnych, stawów) oraz zadarnianie lub zadrzewianie obszarów zdegradowanych przez erozję.

Działania na rzecz zachowania walorów krajobrazowych i dziedzictwa kulturowego wsi
Dla zachowania i poprawy walorów krajobrazowych stosowane będzie dofinansowanie realizacji zadań z zakresu zakładania zadrzewień śródpolnych, pełniących funkcje antyerozyjnych pasów ochronnych, elementów krajobrazu wpływających korzystnie na bilans wodny lub strukturę ekologiczną terenu oraz tradycyjnego dla danego regionu budownictwa wiejskiego.
Samorządy lokalne korzystać będą z dotacji celowych z budżetu państwa oraz innych środków publicznych (z udziałem środków UE) na dofinansowanie inwestycji infrastrukturalnych, służących ochronie środowiska. Dotyczy to budowy systemów kanalizacyjnych, oczyszczalni ścieków, składowisk odpadów, w tym opakowań i pozostałości po środkach ochrony roślin.

 

3.3.2. Dotacje celowe dla rolników stosujących metody produkcji rolniczej służące ochronie środowiska

Stosowanie metod produkcji rolniczej służących ochronie środowiska jest zwykle mniej opłacalne ekonomicznie od stosowania metod konwencjonalnych; aby zachęcić rolników do ich praktykowania, konieczne jest wprowadzenie płatności rekompensujących im różnice w dochodach oraz dodatkowo poniesione koszty, według zasad obowiązujących w Unii Europejskiej.
W warunkach polskich wspierane będą działania skierowane do:

·         rolników stosujących właściwe sposoby gospodarowania na terenach o wysokich walorach przyrodniczych, takich jak Parki Narodowe, część Parków Krajobrazowych i na innych obszarach, które w przyszłości objęte będą ochroną prawną;

·         rolników stosujących właściwe sposoby gospodarowania na obszarach o mniej korzystnych warunkach do produkcji rolnej - LFA (Less-Favoured Area);

·         rolników podejmujących działania służące ograniczeniu zanieczyszczenia wód i erozji lub wspomagających rozwój małej retencji wodnej i innych elementów krajobrazowych;

·         gospodarstw ekologicznych i przestawiających się na ekologiczne metody produkcji oraz stosujących integrowane metody produkcji rolnej;

·         rolników hodujących ginące rasy zwierząt gospodarskich i uprawiających ginące odmiany roślin uprawnych;

·         rolników dokonujących inwestycji w energooszczędne środki trwałe i technologie oraz w maszyny do uprawy i pielęgnacji upraw, szczególnie przydatne w systemach produkcji przyjaznych dla środowiska (pługi wahadłowe i obracalne, agregaty uprawowe, brony-chwastowniki, siewniki nawozowe do siewu precyzyjnego, bezpieczne opryskiwacze).

 

3.3.3. Dotacje dla rolników zalesiających grunty rolne

Zgodnie z realizowanym od 1995 r. Krajowym programem zwiększania lesistości do 2020 r. zalesianiem obejmie się 700 tys. ha. Obecnie rocznie zalesianych jest ok. 18,3 tys. ha. Są to głównie tereny o niskiej przydatności rolniczej, przekazywane przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa Państwowemu Gospodarstwu Leśnemu Lasy Państwowe. Grunty prywatne są zalesiane w niewielkiej skali, głównie w związku z prowadzeniem prac scaleniowych - w planie scalenia wydziela się na przykład rolnikowi nową działkę z zasobu państwowego w zamian za teren o niewielkiej przydatności do uprawy, który przyłączony zostaje do istniejącego kompleksu leśnego.
Warunki glebowe Polski są niezbyt korzystne - prawie 12% użytków rolnych stanowią nieurodzajne gleby najniższej, VI klasy, a odsetek lasów w strukturze użytkowania ziemi wynosi 28% i jest niższy niż średnia europejska. Przewiduje się zwiększenie nakładów na zalesienia i wprowadzenie systemu zachęt dla prywatnych właścicieli gruntów. W tym celu Krajowy program zwiększania lesistości uzupełniony zostanie o dotacje dla rolników, zgodnie z zasadami Unii Europejskiej. Prace nad modyfikacją tego programu prowadzone są wspólnie przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa oraz Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, zgodnie z priorytetami Narodowego Programu Przygotowań do Członkostwa. Zakłada się, że poza przyspieszeniem procesu planowanych w Polsce zalesień i zaletami środowiskowymi, program zalesiania da następujące korzyści rolnikom i obszarom wiejskim:

·         zapewni alternatywne wykorzystanie gruntów rolnych o niskim potencjale produkcyjnym (w tym zagospodarowanie części gruntów, które zostały wycofane z produkcji po roku 1989);

·         zapewni rolnikom dodatkowe zatrudnienie w krótkim terminie (nasadzenia, pielęgnacja, poprawa infrastruktury leśnej itp.) oraz w perspektywie długofalowej (produkcja i przetwórstwo drewna). Wypłaty dla rolników podejmujących się zalesienia swoich gruntów będą dokonywane (w zależności od sytuacji regionalnej i dostępnych środków) w formie dofinansowania:

·         kosztów nasadzeń;

·         kosztów pielęgnacji itp. w okresie pierwszych 5 lat uprawy lasu;

·         nakładów inwestycyjnych na infrastrukturę leśną (przecinki przeciwpożarowe, punkty czerpania wody, drogi leśne itp.).

 

3.3.4. Dofinansowanie działalności szkoleniowej i pokazowej

Edukacja, szkolenie i służenie dobrym przykładem poprzez projekty pokazowe uznawane są za jedną z najlepszych i najefektywniejszych metod poprawy sytuacji środowiska naturalnego na terenach rolniczych w Polsce. Tematyka planowanych szkoleń będzie obejmowała:

·         popularyzację Kodeksu Dobrych Praktyk Rolniczych;

·         zagrożenia dla środowiska naturalnego i kulturowego, które mogą wynikać z gospodarki rolnej, i sposoby przeciwdziałania im;

·         naukę prowadzenia dokumentacji zabiegów agrotechnicznych, stosowania nawozów i środków ochrony roślin;

·         sposoby ochrony i wzbogacania różnorodności biologicznej w gospodarstwie rolnym;

·         metody produkcji, korzystne dla środowiska naturalnego (system produkcji integrowanej, rolnictwo ekologiczne, racjonalne zagospodarowanie gleb odłogowanych).

 

3.3.5. Ochrona i promocja twórczości ludowej - sztuki i rękodzieła ludowego oraz folkloru i obrzędów kultywowanych w danym regionie kraju

Odrębność kulturowa poszczególnych regionów kraju, wyrażająca się m.in. poprzez zróżnicowane, tradycyjne formy twórczości artystycznej i rzemieślniczej, stanowi wartość, która będzie chroniona i wspierana przez państwo. Pomoc w rozwoju i promocja szeroko rozumianej twórczości ludowej, obejmującej różne formy: rzemiosło, rękodzieło, folklor muzyczny, tradycyjne obrzędy, są i będą stałymi elementami polityki kulturalnej państwa. Polska jest krajem o wielkich tradycjach i różnorodności kultury ludowej; wartości te powinny być utrzymane i rozwijane w oparciu o potencjał lokalnych społeczności i pomoc państwa. W trosce o zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi twórcy ludowi będą otaczani opieką i promowani. Upowszechniany będzie ich dorobek artystyczny, w tym: dzieła sztuki, rękodzieło, folklor taneczny i muzyczny.

 

ROZDZIAŁ IV

Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa - finansowanie,

ramy instytucjonalne

Spójna polityka rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa wymaga:

a)      zapewnienia odpowiednio wysokich nakładów krajowych, niezbędnych dla spółfinansowania środkami Unii Europejskiej, poprzez:

- ustalenie pierwszeństwa w finansowaniu z poszczególnych źródeł środków krajowych;
- zestawienie bilansu środków krajowych, unijnych i prywatnych na cały program wieloletni;
- opracowanie zestawienia bilansu środków na każdy rok programu dla Phare II, SAPARD, SPP, a po akcesji - funduszy strukturalnych;

b)     harmonizacji systemów określających zasady finansowania z zastosowaniem preferencji w kredytowaniu, subsydiowaniu czy udzielaniu gwarancji i poręczeń;

c)      stworzenia warunków koordynacji pracy odpowiednich instytucji odpowiedzialnych za kreowanie, współfinansowanie i zarządzanie programami.

Istotą takich programów, jak pokazuje doświadczenie UE i krajowe z ostatnich lat, zwłaszcza doświadczenie związane z wykorzystaniem środków UE, pomocy bilateralnej oraz ASAL, jest duża liczba podmiotów kreujących programy i wielość źródeł ich finansowania, w tym także różnorodność źródeł krajowych i zagranicznych.

 

 

4.1. Założenia finansowania

Pierwszym założeniem, które należałoby uwzględnić przy ustalaniu źródeł i możliwości finansowania programów operacyjnych, jest stwierdzenie, że w Polsce są stosowane zbliżone instrumenty do tych, które służą w UE finansowaniu typowych programów rozwoju wsi i rolnictwa. Nie są one jednak skoordynowane i podporządkowane zasadzie współfinansowania nadrzędnych i spójnych programów strukturalnych i regionalnych, zatwierdzanych wspólnie przez dany kraj i Komisję Europejską, a więc nie są też spójne (ani zbliżone) z obowiązującymi w UE. A środki finansowe, zwłaszcza publiczne, wydatkowane na te cele są wielokrotnie niższe niż w krajach Unii, w przeliczeniu odpowiednio na gospodarstwo rolne, jednostkę użytków rolnych, wieś (gminę) czy projekt. Wziąwszy to pod uwagę, dokonywany będzie przegląd i rewizja obowiązujących zasad "inżynierii finansowej" z powyższych punktów widzenia, z uwzględnieniem takich specyficznych warunków, jak: inne terminy programowania i budżetowania unijnego, wiązanie zadłużenia (np. gminy) z zasadami wydatkowania środków z budżetu jednostek samorządu terytorialnego, dofinansowanie podmiotów prywatnych ze środków publicznych itp. Niektóre dziedziny, takie jak tworzenie i dotowanie grup producentów rolnych i ich związków czy dotowanie gospodarstw, będą regulowane ustawami. Tworzenie spójnego systemu finansowania zadań w ramach modernizacji rolnictwa i wsi jest procesem ciągłym, a zapewnienie nawet podstawowego skoordynowania wymaga kilku lat i wielu zmian legislacyjnych. Niezbędne są istotne zmiany struktury wydatków budżetowych na rolnictwo i wieś. Istotą programowania przy wykorzystaniu funduszy strukturalnych jest duża elastyczność i różnorodność rozwiązań systemowych, dostosowywana w poszczególnych krajach do panujących w nich warunków. W Unii Europejskiej akceptowane są programy, które spełniają wspólnie ustalone cele, są realne finansowo i zapewniają solidność wykorzystania środków zgodnie z zasadami wykorzystania budżetu UE. Warunkiem wprowadzania obecnie takich programów, z wykorzystaniem środków przedakcesyjnych, jest opanowanie nowoczesnych zasad "inżynierii finansowej" w ramach finansowania wieloźródłowego.

Drugim istotnym założeniem realizacji wspomnianych programów jest to, że mimo istniejących ograniczeń, budżet państwa, fundusze celowe oraz budżety jednostek samorządu terytorialnego są w stanie zapewnić obecnie i po akcesji środki na te programy, zachowując zgodność z ustalonymi z UE zasadami współfinansowania. Przy odpowiednio zwiększonych wydatkach budżetowych na rolnictwo i jego otoczenie Polska będzie w stanie współfinansować programy, które wspierane będą z Funduszy Strukturalnych do 2006 r. Dotyczy to także ewentualnego dopełnienia nakładów własnych kredytami (w tym zagranicznymi) i gwarancjami Skarbu Państwa. Trzecim istotnym założeniem finansowania spójnych programów jest stopniowe ustalanie nowej struktury wydatków publicznych (z różnych budżetów i funduszy), która lepiej będzie odpowiadała priorytetom programu rozwoju rolnictwa i wsi. Restrukturyzacja wydatków ze środków publicznych może być dokonywana stopniowo, ale musi być skorelowana z dopływem środków z UE. Musi łączyć kontynuację podjętych dotychczas zadań (np. w zakresie postępu biologicznego) ze wspieraniem priorytetowych celów (infrastruktura wsi, nowe miejsca pracy na wsi, ochrona środowiska). Wymaga to odpowiednich zmian planowania budżetowego na wszystkich szczeblach. Pełne wdrożenie funduszów strukturalnych (po akcesji) może znacząco zwiększyć udział UE w finansowaniu rozwoju wsi i rolnictwa.

W oparciu o materiały i programy przygotowane w MRiGŻ oraz w innych resortach i instytucjach dokonano próby oszacowania potrzeb realizacji wyżej przedstawionych, priorytetowych celów polityki strukturalnej rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa do końca 2006 roku.
W latach 2000-2006 przewiduje się między innymi:

1. wykonanie inwestycji z zakresu:

a) budowy:

·         200 tys. przyłączy do wodociągów;

·         260 tys. przyłączy do kanalizacji zbiorowej;

·         800 zbiorowych i 180 tys. zagrodowych oczyszczalni ścieków;

·         600 wysypisk śmieci;

·         1,5 mln przyłączy dla abonentów telefonicznych;

·         60 tys. przyłączy gazowych;

b) budowy i modernizacji:

·         80 tys. km dróg gminnych i rolniczych;

c) modernizacji:

·         100 tys. km sieci energetycznej;

1.objęcie komasacją i urządzeniami terenów rolnych na powierzchni 340 tys. ha UR;
2.zmianę struktury gospodarstw rolnych poprzez preferencje kredytowe przy zakupie gruntów rolnych - 550 tys. ha;

3.wdrażanie postępu biologicznego w 380 tys. gospodarstw;

4.objęcie do 30 tys. rolników systemem rent strukturalnych w okresie przedakcesyjnym;
5.utworzenie 615 tys. nowych miejsc pracy dla mieszkańców wsi, w tym absolwentów szkół;
6.zalesienia 200 tys. ha;

7.inwestycje z zakresu ochrony obszarów wiejskich przed powodziami i suszami, w tym:

a) budowę:

·         1.600 km wałów przeciwpowodziowych;

·         7.400 km ochrony rzek i kanałów;

·         130 stacji pomp;

·         zbiorników wodnych o łącznej pojemności 600 mln m³;

b) modernizację:

·         urządzeń nawadniająco-odwadniających na powierzchni 800 tys. ha.

W okresie przedakcesyjnym przewiduje się udziały w finansowaniu ze źródeł krajowych w/w zadań polityki strukturalnej:

-          środki ludności i podmiotów gospodarczych na wsi - ok. 20%;

-          środki jednostek samorządu terytorialnego - ok. 20%;

-          środki budżetu państwa - ok. 45%;

Uzupełniające środki będą pochodziły z Unii Europejskiej - ok. 15%.

Udział środków z różnych źródeł w realizacji poszczególnych programów będzie zróżnicowany i określony w programach operacyjnych, zgodnie z wymogami UE i art. 80 ustawy z 26 listopada 1998 r. o Finansach Publicznych.

W okresie poakcesyjnym zasadniczo zwiększy się udział środków na realizację w/w celów polityki strukturalnej, pochodzących z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. W całym dokumencie nie uwzględniono kosztów restrukturyzacji i modernizacji przemysłu spożywczego, które będą określone w odrębnym programie. W programie tym inwestycje związane z poprawą jakości i standardów oraz dostosowaniem do struktury popytu będą traktowane priorytetowo. Szczególny nacisk położony zostanie na kontynuację programów restrukturyzacji i modernizacji przetwórstwa mleka i mięsa.

 

4.2. Ramy instytucjonalne wdrażania polityki strukturalnej rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa
Za ogólną koordynację polityki regionalnej odpowiedzialny jest powołany Rozporządzeniem Rady Ministrów z 22 września 1998 roku Komitet Rady Ministrów do Spraw Polityki Regionalnej i Zrównoważonego Rozwoju, którego przewodniczącym jest Minister Gospodarki. Komitet składa się z ministrów reprezentujących resorty kluczowe dla polityki strukturalnej i regionalnej.
Wraz z wprowadzeniem w życie z dniem 1 stycznia 1999 r. reformy administracji terenowej przekazano znaczącą część odpowiedzialności za realizację polityki regionalnej samorządom wojewódzkim. Tworzony system powstaje z uwzględnieniem wszystkich zasad polityki regionalnej Unii Europejskiej (koncentracja, programowanie, subsydiarność, partnerstwo), co stworzy dobrą podstawę współpracy wszystkich poziomów administracji przy wdrażaniu zasad polityki regionalnej w Polsce. Szczegółowe zasady wsparcia rozwoju regionalnego przez państwo zostaną określone w przygotowywanej obecnie ustawie o polityce wsparcia rozwoju regionalnego, w tym również wsparcia rozwoju obszarów wiejskich. Z rozpoczętych już obecnie działań, prowadzących do stworzenia ogólnych ram dla polityki strukturalnej, wymienić należy także wprowadzona w życie z dniem 1 stycznia 1999 r. ustawę o funduszach publicznych, odnoszącą się m.in. do funduszy pochodzących z UE. Wiodącą rolę w kreowaniu polityki wobec rolnictwa i obszarów wiejskich odgrywa Minister właściwy ds. Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Ze względu na szeroki zakres objęty tą polityką oraz realizowane w nim obecnie działania, wymagana jest ścisła współpraca i koordynacja prac z innymi ministerstwami, odpowiedzialnymi za:

·         sprawy rozwoju regionalnego (Ministerstwo Gospodarki, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych(1));

·         politykę socjalną, zatrudnienie, edukację związaną z rynkiem pracy oraz przekwalifikowania (Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej);

·         edukację (Ministerstwo Edukacji Narodowej);

·         opiekę zdrowotną (Ministerstwo Zdrowia);

·         ochronę środowiska i leśnictwo (Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa);

·         sprawy telekomunikacji (Pełnomocnik Rządu do Spraw Telekomunikacji na Wsi - Ministerstwo Łączności);

·         sprawy kultury (Ministerstwo Kultury i Sztuki).

Szczególną rolę pełni Ministerstwo Finansów, nadzorujące całokształt wydatkowania środków publicznych. Jednocześnie przewiduje się, że istotną rolę we wdrażaniu polityki strukturalnej rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa, w zakresie kompetencji ministra właściwego ds. Rolnictwa i Rozwoju Wsi, będzie pełnić Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
W opracowywanie i wdrażanie polityki strukturalnej zaangażowane są samorządy terytorialne oraz partnerzy społeczni (np. samorządy rolnicze, związki gmin, stowarzyszenia regionalne i inne organizacje pozarządowe). Dzięki ich udziałowi zostaje zapewnione dostosowanie ram polityki i programów operacyjnych do specyficznych potrzeb regionów i grup interesu. Te instytucje i organizacje będą również odgrywały ważną rolę w utrzymaniu obustronnego przepływu informacji z korzystającymi z pomocy beneficjentami. (1)Kwestia ustawowej odpowiedzialności za rozwój regionalny na szczeblu krajowym zostanie określona w przygotowywanej obecnie ustawie o polityce wsparcia rozwoju regionalnego.

 

4.3. Ocena wpływu środków polityki na środowisko naturalne

Kształtowanie warunków zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich stanowi jeden z trzech podstawowych celów Programu. Dokonywać się będzie m.in. poprzez bezpośrednią ochronę zasobów i środowiska naturalnego, tworzenie ładu w przestrzeni wiejskiej, dokonywanie ocen oddziaływania przyjmowanych programów rozwoju i projektów inwestycyjnych na środowisko, promowania technologii przyjaznych dla środowiska, proekologiczne ukierunkowanie rolnictwa, edukację i oświatę, poprawę warunków socjalnych na wsi, ochronę dziedzictwa kulturowego.
Ochronie środowiska bezpośrednio służą rozwijane i realizowane programy w zakresie: ochrony wód przed zanieczyszczeniami bytowymi i związanymi z działalnością rolniczą, małej retencji, zapobiegania erozji gleb, zalesiania gruntów rolnych niskiej jakości, wdrażania Kodeksu Dobrych Praktyk Rolniczych, rozwoju rolnictwa ekologicznego, zagospodarowania odpadów, ochrony różnorodności biologicznej, zachowania krajobrazu i cennych obiektów przyrodniczych, zachowania użytków ekologicznych, kultury ludowej itd. Rozwój infrastruktury technicznej na obszarach wiejskich będzie w znacznej mierze kreował warunki ochrony środowiska. Dotyczy to zwłaszcza programów w zakresie zaopatrzenia wsi w wodę pitną, kanalizacji i gospodarki ściekami, budowy wysypisk odpadów i zakładów utylizacji odpadów, zmiany systemów grzewczych na przyjazne dla środowiska (gazowe, elektryczne, wykorzystujące odnawialne źródła energii). Ochronie środowiska będzie również sprzyjać rozwój infrastruktury społecznej, zwłaszcza zaś placówek oświatowych, edukacyjnych, kulturalnych, rekreacyjno-sportowych i turystycznych.
Programy cząstkowe w zakresie restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa są oceniane również w aspekcie ich wpływu na środowisko - eliminuje się rozwiązania niekorzystne dla tego środowiska (np. program scaleń nie powinien prowadzić do zaniku pewnych użytków ekologicznych, specjalizacja i koncentracja produkcji nie powinny prowadzić do zwiększenia zużycia środków chemicznych, niszczenia oczek wodnych). Wzrost popytu na produkty rolnicze będzie się również dokonywać dzięki realizacji programów walki z ubóstwem i poprzez wykorzystywanie tych produktów dla produkcji energii odnawialnej, co będzie mieć wpływ na lepsze wykorzystanie zasobów produkcyjnych (zwłaszcza ziemi i siły roboczej) oraz zwiększenie dochodów rolniczych. Stopniowo wdrażane są regulacje prawne w zakresie ochrony środowiska według standardów obowiązujących w Unii Europejskiej. Subwencje i inne środki wsparcia dla przedsięwzięć o ujemnych skutkach dla środowiska naturalnego są eliminowane, mocniejsze wsparcie otrzymają przedsięwzięcia przyjazne dla środowiska.

Całokształt działań na rzecz zrównoważonego rozwoju w skali lokalnej (gmina), ponad lokalnej (powiat) i regionalnej (województwo) zostanie podporządkowany opracowywanym programom ekorozwoju. Programy te - wraz z planami miejscowymi - powinny zapewnić ład przestrzenny, rozwój jednostek gospodarczych zgodny z zasadą zrównoważonego rozwoju, tworzenie przyjaznego otoczenia środowiskowego dla życia człowieka i jego obcowania naturą.

 

4.4. Mechanizmy i wskaźniki monitorowania i oceny spójnej polityki strukturalnej rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa

Cele monitorowania i oceny spójnej polityki rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa
Rząd RP przykłada dużą wagę do rozbudowy stałych mechanizmów oceny i monitorowania instrumentów polityki państwa w dziedzinie rozwoju strukturalnego rolnictwa i obszarów wiejskich.
Większość prowadzonych w Polsce programów w tym zakresie objęta jest stałym monitoringiem, a agencje wdrażające przedkładają swoim statutowym organom nadzorującym raporty o stanie zaawansowania poszczególnych programów. Ciągłe monitorowanie prowadzonej interwencji pozwala zagwarantować, że pomoc trafia do określonych w programie beneficjentów, środki są wydawane zgodnie z przeznaczeniem, a bieżące informacje na temat zaawansowania realizacji programu stanowią ważną część systemu zarządzania.

Na potrzeby resortu rolnictwa niezależną oceną prowadzonej interwencji zajmują się (i będą to robić w przyszłości) wyższe uczelnie oraz instytuty naukowe (np. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej oraz Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN), Sekcja Analiz Ekonomicznych Polityki Rolnej (SAEPR) przy FAPA i inne instytucje.

Rząd RP, doceniając rosnącą wagę oceny dla efektywnego zarządzania programami pomocy państwa, zamierza nadać jej bardziej systematyczny charakter, aby zapewnić ? przy ograniczonych środkach ? kierowanie interwencji na obszary priorytetowe.

Wskaźniki monitorowania i oceny

Nowy podział kraju na województwa i powiaty pociąga za sobą potrzebę stworzenia bazy do oceny tempa rozwoju poszczególnych obszarów wiejskich. Poniżej przedstawiono charakterystykę niezbędnych stałych badań (monitoringu):

Kierunki badań:

·         tworzenie nowych miejsc pracy i stan bezrobocia rejestrowanego oraz utajonego;

·         poziom życia ludności wiejskiej, głównie z punktu widzenia rozwoju infrastruktury technicznej i społecznej;

·         stopień skolaryzacji młodzieży wiejskiej, wraz z oceną jakości nauczania (np. języków obcych) oraz zmian struktur - szkoły ogólnokształcące i zawodowe, studia rolnicze i uniwersyteckie itp.;

·         kształtowanie się dochodów ludności wiejskiej, w tym rolniczej, przy uwzględnieniu grup gospodarstw według obszaru użytków rolnych i kierunków produkcji rolniczej;

·         dostosowanie się rolnictwa do podwyższonych wymogów jakościowych w stosunku do surowców pochodzenia rolniczego, w tym produktów rolnictwa ekologicznego, wraz z systemem kontroli;

·         ochrona środowiska - ocena stopnia degradacji gleb, w tym erozji wietrznej i wodnej; stopień czystości wód powierzchniowych i podziemnych itp.;

·         stan parków narodowych i obszarów chronionego krajobrazu;

·         zmiany lesistości kraju, składu gatunkowego drzew; stan zdrowotny lasów;

·         wykorzystanie produktów rolniczych na cele nieżywnościowe.

Zakres terytorialny: badania obejmują część województw, np. po 3 z każdego wcześniej wyodrębnionego makroregionu.

Źródła informacji:

·         dane statystyczne GUS i US;

·         wyniki rachunkowości rolnej gospodarstw indywidualnych;

·         wyniki gospodarstw powstałych z majątku byłych państwowych gospodarstw rolnych i rolniczych spółdzielni produkcyjnych;

·         badania laboratoryjne i terenowe prowadzone przez instytuty badawczo-rozwojowe;

·         badania panelowe gospodarstw domowych prowadzone w 75 wsiach położonych w poszczególnych województwach; badania z lat 1992 i 1996 będą stanowić podstawę ocen zmian, dokonujących się w następnych latach na obszarach wiejskich Polski.

 

4.5. Główne zagrożenia i ocena ryzyka

Głównym zagrożeniem programów rozwoju strukturalnego obszarów wiejskich będzie wielość celów, które te programy muszą realizować, a w ślad za tym:

·         konieczność głębokich przekształceń istniejących struktur; zmiany mogą napotkać opór zachowawczych środowisk wiejskich i sprzeczność interesów poszczególnych grup mieszkańców wsi oraz rodzić napięcia społeczne;

·         trudności w osiągnięciu wokół programu konsensusu głównych sił politycznych kraju, reprezentujących różne grupy społeczne;

·         duże potrzeby kapitałowe i konieczność zapewnienia środków na ochronę socjalną przekształceń; barierą dla ich finansowania będą niskie dochody rolnictwa i środowisk wiejskich oraz ograniczenia w dostępie do środków publicznych;

·         niski poziom umiejętności i przedsiębiorczości mieszkańców wsi, hamujący rozwój inicjatyw lokalnych i ograniczający aktywność w poszukiwaniu zewnętrznych źródeł ich finansowania;

·         mała efektywność lokowania prywatnego kapitału w działalność gospodarczą na obszarach wiejskich.

Ryzyko wprowadzania programów rozwoju strukturalnego obszarów wiejskich wiąże się również z tym, że osiągnięcie zakładanych celów musi prowadzić do zwiększania się produkcji dóbr i usług w skali przekraczającej chłonność potencjalnych rynków zbytu. Niezwykle istotne jest przy tym, że w ten sposób zwiększać się będzie podaż produktów rolnych oraz innych towarów i usług, które z reguły charakteryzują się niską elastycznością popytu. Oznacza to, że bez koncentracji na przedsięwzięciach proefektywnościowych i projakościowych przebudowa obszarów wiejskich może napotkać silną barierę popytu. Dlatego też niezwykle dużym ryzykiem obciążone są przedsięwzięcia, których celem będzie poprawa sytuacji dochodowej mieszkańców wsi. Ryzyko poszczególnych programów, tworzących spójną politykę strukturalną rozwoju obszarów wiejskich, jest różne. Oceniono je, klasyfikując czynniki ryzyka w pięciu grupach (tabela):

·         makroekonomiczne;

·         rynkowe;

·         finansowe;

·         środowiskowe;

·         instytucjonalno-organizacyjne.

 

Ocena ryzyka polityki rozwoju strukturalnego obszarów wiejskich

 

Cele strategiczne i programy rozwoju strukturalnego	Czynniki ryzyka
	Makroekono-miczne	rynkowe	finansowe	środowiskowe	instytucjonalno- organizacyjne
I. Rozwój infrastruktury technicznej Odpływ ludzi z rolnictwa - wcześniejsze emerytury – wodociągi - gospodarka odpadami – telefonizacja – gazyfikacja - sieci elektroenergetyczne - drogi lokalne - infrastruktura społeczna – oświata	dynamika PKB, wielkości i priorytety budżetów samorządów terytorialnych	mała elastyczność popytu, rozproszenie przestrzenne popytu na urządzenia infrastruktury wsi i rolnictwa	niska stopa zwrotu kapitału, zdolność mieszkańców wsi do udziału w finansowaniu rozwoju infrastruktury technicznej, dostępność do środków publicznych, stypendia państwowe	Umiejętności i przedsiębiorczość, zróżnicowanie dostępu do usług infrastruktury i oświaty	banki i instytucje pomocy dla MSP, jakość prawa, sprawność instytucji publicznych
II. Przebudowa struktur sektora rolnego - koncentracja ziemi - scalanie gruntów – osadnictwo - zamiana nieruchomości - przetarg ograniczony ZWRSP - modernizacja gospodarstw - postęp biologiczny - grupy producentów - odbudowa spółdzielczości - infrastruktura rynkowa - informacja rynkowa - promocja produktów	wielkość i struktura budżetu "rolnego" państwa, popyt na wolne zasoby pracy i stopa bezrobocia	niestabilność rynku rolnego i mała elastyczność popytu na produkty rolne, wspieranie eksportu procesy integracji pionowej rozwijane przez dużych przetwórców i sieci handlowe	dodatkowe obciążenie budżetu, zdolność akumulacji kapitału przez rolnictwo i dostępność do środków publicznych skłonność inwestowania w infrastrukturę rynku przez przetwórców i handlowców	postępujące rozwarstwienie dochodowe ludności wiejskiej, niechęć środowiska do wspólnego działania	regulacje prawne, skuteczność egzekwowania prawa, jakość prawa
III. Ochrona zasobów i środowiska - jakość wód - zapobieganie erozji - mała retencja - walory krajobrazowe - metody produkcji – zalesienia – szkolenia - twórczość ludowa	dominacja celów ekonomiczno-społecznych nad ekologicznymi	brak rynkowych mechanizmów ujawniania popytu na usługi i zasoby środowiskowe	zdolność mieszkańców i samorządów do udziału w finansowaniu ochrony zasobów i środowiska, dostępność do środków publicznych	niska świadomość ekologiczna mieszkańców wsi.	jakość regulacji prawnych i zdolność ich egzekwowania